Di tích văn hóa Sa Huỳnh tại đảo Lý Sơn

Vào mùa hè năm 1997, được Bộ Văn hóa Thông tin cho phép, Sở Văn hóa Thông tin Quảng Ngãi phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam, tiến hành khai quật khảo cổ học di tích xóm Ốc (nằm dọc theo con suối cổ đã bị bồi lấp, thuộc thôn Đông, xã Lý Vĩnh, Lý Sơn). Trước đó, vào tháng 7.1996 và tháng 1.1997, các chuyên viên khảo cổ của Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi và Viện khảo cổ đã khảo sát, thăm dò, thẩm định và được Hội đồng khoa học của Viện Khảo cổ Việt Nam và Sở Văn hóa Thông tin Quảng Ngãi đánh giá cao kết quả đào thám sát, sau đó hai cơ quan đã trình cấp có thẩm quyền xin phép khai quật di chỉ xóm Ốc với tầm quy mô lớn.

Quang cảnh di tích và khai quật khu di tích xóm Ốc

Di sản văn hóa Sa Huỳnh là tài sản cực kỳ quý báu của dân tộc ta, không gian của văn hóa Sa Huỳnh được phân bố và trải dài khắp các vùng miền của đất nước. Để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa lịch sử xóm Ốc ở Lý Sơn ngày , các cấp ủy đảng, chính quyền của Quảng Ngãi và huyện Lý Sơn cần đề ra các giải pháp, nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa xóm Ốc hơn nữa.

Xóm Ốc là khu di tích thuộc loại hình văn hóa Biển của văn hóa Sa Huỳnh. Khu di tích này có nhiều khả năng phát triển từ giai đoạn muộn của văn hóa Xóm Cồn, hội nhập với các yếu tố Long Thạnh và Bình Châu tạo lập nên đặc trưng văn hóa Biển của văn hóa Sa Huỳnh và từ đó tiến tới văn minh Chămpa, với chất xúc tác của các yếu tố Hán. Những yếu tố thu được trong tầng văn hóa và trong mộ táng của di tích Xóm Ốc xác định được khung niên đại của di tích trong khoảng 3000 năm đế thế kỷ 1 sau Công nguyên. Chủ nhân mộ táng trong di tích Xóm Ốc cũng chính là chủ nhân văn hóa Sa Huỳnh trên đảo Lý Sơn ngày nay.

Khu di tích Xóm Ốc và Suối Chình trên đảo Lý Sơn được phát hiện và nghiên cứu đã mở rộng không gian phân bố của văn hóa Sa Huỳnh và Tiền Sa Huỳnh ở khu vực tỉnh Quảng Ngãi từ vùng núi đén đồng bằng và đảo gần bờ. Qua đó phản ánh tính chất trung tâm của Tiền Sa Huỳnh và Sa Huỳnh ở Quảng Ngãi, Quảng Nam trong thời đại kim khí.

Cùng với quần thể các di tích và danh lam thắng cảnh và các lễ hội truyền thống đặc trưng trên đảo Lý Sơn, di tích xóm Ốc chắc chắn sẽ tạo thêm cho hòn đảo này điểm nhấn, có sức thu hút mạnh mẽ du khách thập phương ngày một nhiều hơn.

Trên bề mặt của vùng đất xóm Ốc toàn là cát trắng, nhưng càng đào sâu xuống, quan sát từ trên xuống cơ tầng dưới các tầng cấu trúc của những lớp đất có màu sắc khác nhau, mỗi tầng xuất hiện các lớp văn hóa cũng khác nhau như các vỏ nhuyễn thể đến các hiện vật  từ đồ gốm Sa Huỳnh, hiện vật văn hóa muộn hơn vào các thời gian sau như: Gốm Chăm và gốm Việt có cả đồ sành sứ, thủy tinh.

Nhìn chung, địa tầng sinh thổ mặc dù có sự khác biệt về chất đất và màu sắc, cách tổ táng, nhưng không có sự phân cách về tầng văn hóa mà chúng tồn tại xen lẫn như một kho tàng văn hóa ở xóm Ốc.

Kết thúc đợt thăm dò mới đây, nhóm chuyên gia mới thăm dò phát hiện 6 mộ cổ của cư dân văn hóa Sa Huỳnh 2.000 năm trước ở huyện đảo Lý Sơn. “Sáu mộ vò, mộ nồi và mộ đất có niên đại thế kỷ I, II sau Công Nguyên (SCN), tương đương 2.000 năm. Các mộ cổ này đều có di cốt của cư dân văn hóa Sa Huỳnh thuở xưa”, tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi, Phó giám đốc Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi nhận định.

Bình gốm hình trứng phát hiện ở di tích Suối Chình. Đồ tùy táng trong các mộ chum Sa Huỳnh là đồ trang sức hạt cườm đá, các khuyên tai, hạt cườm thủy tinh, hạt chuỗi chế tác từ vỏ tridacna (ốc tượng)…

Vật dụng trang sức của cư dân Sa Huỳnh. Qua các lần khai quật, các nhà khảo cổ nhận định tầng văn hoá di chỉ Suối Chình có chứa gốm, vỏ nhuyễn thể, chủ yếu là ốc như ốc cừ, ốc hoa, ốc nhảy, ốc xéo, ốc tai tượng, ốc đụn, ốc chìa vôi, ốc bàn tay, sò trơn, sò gai…

Mặt dây chuyền làm bằng vỏ sò điệp của cư dân Sa Huỳnh. Dấu tích các vỏ nhuyễn thể do con người sử dụng làm vật trang sức trong di chỉ cư trú đã phản ánh nguồn thủy sản từ biển là nguồn thực phẩm chính của cư dân văn hóa này.

Vật dụng sinh hoạt và đồ trang sức của cư dân Sa Huỳnh được trưng bày giới thiệu ở Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi. Văn hóa Sa Huỳnh ở huyện đảo Lý Sơn gồm hai địa điểm: Xóm Ốc và Suối Chình có niên đại khoảng thế kỷ thứ V trước công nguyên kéo dài và chấm dứt ở thế kỷ thứ II sau công nguyên. Di tích Suối Chình được phát triển từ di tích Xóm Ốc có niên đại thế kỷ I, II sau công nguyên.

Các hiện vật được khai quật trong khu di tích xóm Ốc

Từ cuộc khai quật khảo cổ xóm Ốc đã gặt hái được nhiều thành công ngoài sự mong đợi của các nhà khảo cổ. Phát hiện ra hàng trăm hiện vật còn nguyên vẹn như: Nồi gốm, bình con tiện, bát bồng, hơn 40.000 mảnh gốm, 90 công cụ sản xuất như cuốc, rìu… Các đồ dùng sinh hoạt và sản xuất được ghè đẽo công phu, tỉ mẫn và tinh tế, đặc biệt là khá nhiều công cụ và đồ dùng được chế tác bằng các loại vỏ ốc xà cừ, ốc tai tượng..

Ngoài ra, trong đó còn khai quật và thu được các hiện vật do người xóm Ốc chế tác độc lạ bằng các loại xương cá biển như là kim xương, mũi tên, khuyên tai và một số đồ trang sức khác…

Trong tầng văn hóa Sa Huỳnh ở độ sâu 60cm còn tìm thấy hàng trăm đốt xương sống, hàm răng các loại cá biển có kích cỡ rất lớn đã có từ lâu, cùng hàng triệu vỏ ốc, vỏ sò, bàn nghiền, chày nghiền, hòn ghè… Trong hố khai quật còn tìm thấy những đồ vật làm bằng thủy tinh, mảnh nhẫn đồng, dao sắt… Nhìn chung, các hiện vật tìm thấy trong hố khai quật đều mang đặc trưng của văn hóa Sa Huỳnh.

Trong các tầng văn hóa ở đây dù có sự dung hợp theo diễn tiến thời gian, trong đó yếu tố tiếp biến đã cho thấy sự giao thoa từ sớm đến muộn, từ hẹp đến rộng và từ xa đến gần” của văn hóa Sa Huỳnh, văn hóa Chăm Pa, văn hóa của người Việt ta… Và cũng từ những hiện vật khảo cổ học xóm Ốc đã khẳng định thêm mảnh đất Lý Sơn đã được thiên nhiên ưu ái và ban tặng cho con người ở đây những sản vật biển vô cùng phong phú.

Người Lý Sơn từ xa xưa không những biết khai thác hải sản ven bờ, mà còn sử dụng phương tiện để vươn khơi đánh bắt cá ở xa bờ, đem lại những sản vật phục vụ cho đời sống của họ. Và cũng từ đây minh chứng rằng từ rất lâu rồi trên đảo Lý Sơn, ông cha ta đã có một thời khai phá, chinh phục thiên nhiên hùng vĩ, để mưu sinh, tồn tại một cách nhộn nhịp.